ලෝක ගුවන්විදුලි දිනය පෙබරවාරි 13 වැනිදාට යෙදී තිබිණි. මේ වසරේ එහි තේමාව වූයේ ‘ගුවන්විදුලිය හා පාරිසරික විපර්යාස’ ය. තවත් විශේෂත්වයක් තිබේ. ඒ, ලංකාවේ ගුවන්විදුලිය ආරම්භ වී 2025ට වසර 100ක් පිරීමයි. අප සිටින්නේ කොතැනද, අප යා යුත්තේ කොතැනටද? යන්න මේ වසරේ තේමාව සමග එක්කොට සකස් කරන ලද ලිපියකි, මේ.
ගුවන්විදුලි ක්ෂේත්‍රයේ දීර්ඝ කාලයක් කටයුතු කරන ජ්‍යෙෂ්ඨයකු, ග්‍රන්ථ රචකයකු මෙන්ම විශ්වවිද්‍යාල කථිකාචාර්යවරයකු ද වන කපිල එම්. ගමගේ මේ ලිපිය ලියා ඇති අතර, ඔහු මේ වන විට ජාතික ගුවන්විදුලි අනුමණ්ඩලයේ සභාපතිවරයා ලෙස කටයුතු කරයි.
පාරිසරික ගැටළු අවම කිරීම සඳහා ප්‍රජා ගුවන්විදුලිය මෙවලමක් ලෙස යොදාගත හැකිද?
ප්‍රජා ගුවන්විදුලිය යනු කිසියම් රටක පුරවැසි කණ්ඩායමක් විසින් හිමිකාරීත්වය දරන, ඔවුන් විසින් ක්‍රියාත්මක කරන සහ මෙහෙයවනු ලබන ගුවන් විදුලි සේවාවකි. එය ලාභ නොලබන, බිම් මට්ටමේ ආන්තික මිනිසුන් සමග සන්නිවේදනය කරන ගුවන්විදුලි ස්වරූපයක් වන අතර එය එම ප්‍රජාවගේ ගැටළු, සංස්කෘතිය සංරක්ෂණය සහ ඉටුනොවුන අවශ්‍යතා කෙරෙහි අවධානය යොමු කරන අතර බොහෝ විට හඬක් නැති කණ්ඩායම් සඳහා හඬක් ලබා දෙයි.
ප්‍රධාන ධාරාවේ අධිපති හා වාණිජ ගුවන්විදුලි ආකෘතීන්ගෙන් පරිබාහිරව ප්‍රජා ගුවන් විදුලිය පිළිබඳ අවබෝධකරගැනිමට නම් එහි අවේනික ලක්ෂණ පිළිබඳ අවධානය යොමු කළයුතුය.
ප්‍රජා ගුවන්විදුලියක සුවිශේෂ අවධානය යොමුවන්නේ සිය විකාශන බල ප්‍රදේශය තුළ වෙසෙන ප්‍රජාව අන්තර්ගත කර ගනිමින් (Inclusiveness) එම ප්‍රජාව විසින් ම හඳුනාගත් හා ප්‍රමුඛතා ගතකළ සමාජ, සංස්කෘතික, දේශපාලන සහ ආර්ථික ගැටළු හා සුවිශේෂ කාරණ කෙරෙහි අවධානය යොමු කිරීම හා ඒවා විසඳාගැනීම සඳහා ප්‍රජාව තුළින් විසඳුම් සොයා කළමනාකරණය කිරීමයි.
වාණිජ ගුවන් විදුලිය මෙන් නොව, ප්‍රජා ගුවන් විදුලිය සාමාන්‍යයෙන් ලාභ අරමුණකින් තොරව ස්වේච්ඡා සේවකයන් හෝ ප්‍රජා සංවිධාන විසින් මෙහෙයවනු ලැබේ. එයද සුවිශේෂී ලක්ෂණයකි.
එසේම එය මහජන සහභාගීත්වය නිරන්තරයෙන් දිරිමත් කරන අතර ප්‍රජාවේ සාමාජිකයින්ට වැඩසටහන් නිර්මාණය කිරීමට සහ විකාශනය කිරීමට ඉඩ සලසා දෙයි. වැඩසටහන්ද විවිධත්වයක් සහිත අන්තර්ගතයන්ගෙන් සමන්විත වන අතර අදාල ප්‍රජාවට වැදගත්වන හා අදාල ප්‍රවෘත්ති, සංගීතය, අධ්‍යාපනික වැඩසටහන් සහ බසමාජ, දේශපාලන ගැටළු පිළිබඳ සාකච්ඡා ආදී පුළුල් පරාසයකින් යුතු මාතෘකා ආවරණය කරයි. වැඩසටහන් සංකල්ප ගොඩ නැගීමේ දී ප්‍රධානම කාරණය ලෙස ලෙස සලකන්නේ එය කෙතරම් පුළුල් ලෙස ග්‍රාහක කේන්ද්‍රීය හා අදාල බවකින් යුක්තද යන්නයි. එම වැඩ සටහන් සැම විටම ප්‍රධාන ධාරාවේ මාධ්‍ය සඳහා විකල්පයක් ලෙස භාවිතා කෙරේ.
ප්‍රජා ගුවන් විදුලිය දේශීය සංස්කෘතිය ප්‍රවර්ධනය කිරීම, සංරක්ෂණය කිරීම හා පවරාදිම යන කාර්යේ දී පුළුල් වැඩ කොටසක් සිදුකරයි. සමාජ සංවර්ධනය පෝෂණය කිරීම සහ නිදහස් අදහස් ප්‍රකාශනය සඳහා ප්‍රවේශ විය හැකි වේදිකාවක් සැපයීම සඳහා තීරණාත්මක කාර්යභාරයක් ඉටු කරයි.
පාරිසරික ගැටළු අවම කිරිම හා දැනුවත්භාවය ඇතිකිරීම
ප්‍රජා ගුවන්විදුලිය යනු පාරිසරික ගැටළු පිළිබඳව දැනුවත්භාවය වැඩි කිරීමට සහ ක්‍රියාමාර්ග බලමුලු ගැන්වීම සඳහා ද ප්‍රබල මෙවලමකි. එය ප්‍රාදේශීය ග්‍රාහකයින් ඉලක්කකරගෙන දැනුවත් භාවය ඇතිකිරීම, අවිධිමත් අධ්‍යාපනය, හැසිරීම් වෙනස් කිරීම හා භාවිතය ඉලක්ක කරගෙන සහභාගිත්ව සන්නිවේදනයක් සඳහා භාවිතා කළහැකි ප්‍රබල මෙවලමකි. ඒ සඳහා පහත දැක්වෙන කාරයෙන් ක්‍රියා කළහැකිය.
- වැඩසටහන් හරහා දැනුවත්භාවය වැඩි කිරීම.
උදාහරණයක් ලෙස දේශගුණික විපර්යාස, දූෂණය සහ සංරක්ෂණ උත්සාහයන් සාකච්ඡා කරන සතිපතා වැඩසටහන් හා සජීවී ක්‍රියාකාරකම් පැවැත්විම. මෙය ක්‍රියාත්මක කිරීමේ දී දේශීය පාරිසරික අභියෝග සහ විසඳුම් සාකච්ඡා කිරීමට පරිසර විශේෂඥයින්, ක්‍රියාකාරීන් සහ රජයේ නිලධාරීන් මෙන්ම ඍජු ප්‍රජා කණ්ඩායම් භාවිත කළයුතුය. - පරිසර හිතකාමී පිළිවෙත් ප්‍රවර්ධනය කිරීම.
උදාහරණයක් ලෙස අපද්‍රව්‍ය අඩු කිරීමට, ජලය සංරක්ෂණය කිරීමට සහ තිරසාර බලශක්තිය භාවිතා කිරීමට සරල ක්‍රම බෙදා ගන්නා හරිත ඉඟි සන්නිවේදනය කළයුතුය. පරිසර හිතකාමී පුරුදු අනුගමනය කිරීමට ශ්‍රාවකයින් දිරිමත් කරමින් දවස පුරා කෙටි හා ආකර්ශනීය ගුවන්විදුලි පණිවිඩ සන්නිවේදනය කළයුතුය. - පාරිසරික ගැටළු වාර්තා කිරීම.
පාරිසරික ගැටළු වාර්තා කිරිම සඳහා සුවිශේෂ අංශයක් ඇති කළයුතු අතර උදාහරණයක් ලෙස නීති විරෝධී වන විනාශය, අවිධිමත් අපද්‍රව්‍ය බැහැර කිරීම හෝ ජල දූෂණය පිළිබඳ විමර්ශන වාර්තා සකස් කළයුතුය. ප්‍රජා වාර්තාකරුවන්ට ක්ෂේත්‍රයේ දී කථා සහ සම්මුඛ සාකච්ඡා එකතු කර, දැනුවත්භාවය වැඩි කර, පියවර ගැනීමට බලධාරීන්ට බලපෑම් කළ හැකිය. - ප්‍රජා සහභාගීත්වය සහ ඇමතුම් වැඩසටහන් සකස් කිරීම.
ශ්‍රාවකයින් තම ප්‍රදේශවල පාරිසරික ගැටළු බෙදා ගන්නා සජීවී ඇමතුම් සහිත වැඩසටහන් නිර්මාණය කළයුතුය. පාරිසරික ගැටළු වාර්තා කිරීමට, විසඳුම් යෝජනා කිරීමට හෝ ප්‍රාදේශීය පිරිසිදු කිරීමේ ව්‍යාපාරවලට සහභාගී වීමට ප්‍රදේශවාසීන් දිරිමත් කළයුතුය. - පාසල් සහ තරුණ කණ්ඩායම් සමඟ සහයෝගයෙන් කටයුතු කිරීම.
සිසුන් අතර පාරිසරික ව්‍යාපෘති ඉදිරිපත් කරන හෝ පරිසර හිතකාමී නවෝත්පාදන බෙදා ගන්නා වැඩසටහන් සැකසිය යුතුය. තිරසාර සාකච්ඡා ගොඩනගා ගැනිම වෙනුවෙන් තරුණ හඬ සම්බන්ධ කර ගැනීම සඳහා පාසල් සහ යෞවන සමාජ සමඟ හවුල් වන්න. - ප්‍රාදේශීය පාරිසරික ව්‍යාපාර සඳහා සහාය වීම.
ගස් සිටුවීමේ ව්‍යාපාර, ප්‍රතිචක්‍රීකරණ ව්‍යාපාර හෝ පරිසර හිතකාමී ප්‍රදර්ශන පිළිබඳ විස්තර වැඩසටහන් තුල අන්තර්ගත කර විකාශනය කිරිම සිදුකළයුතුය. හරිත මුලපිරීම් ප්‍රවර්ධනය කිරීමට සහ වාර්තා කිරීමට රාජ්‍ය නොවන සංවිධාන සහ පළාත් පාලන ආයතන සමඟ හවුල් විය යුතුය. - ආපදා සූදානම සහ දේශගුණික විපර්යාස අධ්‍යාපනය.
ආපදා අවදානම අඩු කිරීම, ගංවතුර හෝ නායයාම් සඳහා පූර්ව අනතුරු ඇඟවීම් පිළිබඳ විශේෂ විකාශන පවත්වාගතයුතුය. කාලෝචිත තොරතුරු සහ ආරක්ෂක උපදෙස් ලබා දීම සඳහා කාලගුණ විද්‍යා දෙපාර්තමේන්තු සමඟ වැඩ කරන්න. - සංරක්ෂණය ප්‍රවර්ධනය කිරීම සඳහා කතන්දර කීම සහ ජනප්‍රවාද.
පාරිසරික සංරක්ෂණය පිළිබඳ දේශීය කථා හෝ සාම්ප්‍රදායික දැනුම විකාශනය කිරීම. සොබාදහම ආරක්ෂා කිරීමේ වැදගත්කම ඉස්මතු කරන ජන කතා බෙදා ගැනීමට වැඩිහිටියන්ට හෝ කතන්දරකරුවන්ට ආරාධනා කරන්න. - පුරවැසි මාධ්‍යකරණය සහ සහභාගීත්වය.
දේශීය පාරිසරික ගැටළු පිළිබඳ හඬ ක්ලිප් හෝ වාර්තා යැවීමට ශ්‍රාවකයින් දිරිමත් කිරීම. ගුවන් සාකච්ඡාව සඳහා ඔවුන්ගේ ප්‍රජාවන්ගෙන් ප්‍රවෘත්ති සහ අදහස් රැස් කිරීමට ස්වේච්ඡා සේවකයින් පුහුණු කරන්න. - පාරිසරික සංවිධාන සමඟ හවුල් වීම.
ජෛව විවිධත්වය පිළිබඳ දැනුවත් කිරීමේ ව්‍යාපාරයක් පැවැත්වීම සඳහා පාරිසරික රාජ්‍ය නොවන සංවිධානයක් සමඟ සහයෝගීතාවයක් ඇතිකරගැනීම. ප්‍රජාව සම්බන්ධ කර ගැනීම සඳහා විශේෂාංග සම්මුඛ සාකච්ඡා, විශේෂඥ සාකච්ඡා සහ ව්‍යාපාර යාවත්කාලීන කිරීම සිදු කළ යුතුය.
නේපාලයේ රේඩියෝ සාගර්මාතා ප්‍රජා ගුවන්විදුලිය ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල දේශගුණික විපර්යාස සහ ආපදා සූදානම පිළිබඳ වැඩසටහන් විකාශනය කර ඇති ආකාරය අධ්‍යයනය කළ හැකිය. එසේම දකුණු අප්‍රිකාවේ බුෂ් රේඩියෝව අපද්‍රව්‍ය කළමනාකරණය සහ පුනර්ජනනීය බලශක්තිය පිළිබඳව දැනුවත් කිරීමට රේඩියෝව භාවිතා කරන ආකාරය විමර්ශනය කළ හැකිය.
ඉන්දියාවේ ප්‍රථම ස්වයං-කළමනාකරණය කරන ලද ප්‍රජා ගුවන් විදුලි මධ්‍යස්ථානය වන රේඩියෝ නමස්කාර්, ඔඩිෂා හි පිහිටා ඇති අතර බිම් මට්ටමේ පාරිසරික අධ්‍යාපනය, ආපදා සූදානම සහ තිරසාරභාවය පිළිබඳ දැනුවත්භාවය සඳහා ක්‍රියාකාරීව සම්බන්ධ වී ඇත. රේඩියෝ නමස්කාර් වැනි ප්‍රජා ගුවන්විදුලියක් දේශීය පාරිසරික ගැටළු පිළිබඳව බිම් මට්ටමේ වාර්තාකරණයේ නිරත වන ආකාරය නිරීක්ෂණය වැදගත්වේ.
ප්‍රජා ගුවන් විදුලිය භාවිතා කිරීමෙන්, ඔබට ප්‍රාදේශීය මට්ටමින් පාරිසරික අභියෝග පිළිබඳව ඵලදායී ලෙස දැනුවත් කිරීමට, සම්බන්ධ වීමට සහ ක්‍රියා කිරීමට පෙළඹවිය හැකිය.
ශ්‍රී ලාංකික අත්දැකීම්
කලක් ශ්‍රී ලංකාවේ ඉතා ශක්තිමත්ව ක්‍රියාත්මක වූ ප්‍රජා ගුවන්විදුලිය පාරිසරික ගැටළු ආමන්ත්‍රණය කරන ආකාරය ද මෙහිදී වැදගත් වේ. - ආපදා සඳහා සූදානම් වීම සහ දේශගුණික ඔරොත්තු දීමේ හැකියාව
ශ්‍රී ලංකාව නිතර ගංවතුර, නායයෑම්, සුළි සුළං සහ නියඟයන්ට මුහුණ දෙයි. ප්‍රජා ගුවන්විදුලිය ජීවිත බේරා ගැනීම සඳහා පූර්ව අනතුරු ඇඟවීම්, ඉවත් කිරීමේ සැලසුම් සහ තත්‍ය කාලීන යාවත්කාලීන කිරීම් සපයයි. නිදසුනක් ලෙස කොත්මලේ ප්‍රජා ගුවන්විදුලිය ගංවතුර සහ නායයෑම් වලදී පදිංචිකරුවන්ට අනතුරු ඇඟවීමට උපකාරී වූ අතර, කාලෝචිතව ප්‍රජාව එවැනි ස්ථාන වලින් ඉවත් කිරීම් සහතික කර තිබේ. - වන විනාශය සහ නැවත වන වගා දැනුවත් කිරීම
නීති විරෝධී දැව කැපීම සහ ඉඩම් එළිපෙහෙළි කිරීම හේතුවෙන් ශ්‍රී ලංකාවේ වනාන්තර විනාශය බරපතල ගැටළුවකි. ශ්‍රී ලංකාවේ ප්‍රජා ගුවන්විදුලිය ගස් සිටුවීමේ ව්‍යාපාර ප්‍රවර්ධනය කරන අතර කෘෂි වන වගා ශිල්පීය ක්‍රම පිළිබඳව ගොවීන් දැනුවත් කර තිබේ. නිදසුනක් ලෙස නැවත වන වගා කිරීම ගැන දැනුවත් කිරීමේ වැඩසටහන් ක්‍රියාත්මක කිරීම සඳහා ඌව ප්‍රජා ගුවන්විදුලිය රාජ්‍ය නොවන සංවිධාන සමඟ සහයෝගයෙන් කටයුතු කර තිබුණි. - තිරසාර කෘෂිකර්මාන්තය සහ ජල සංරක්ෂණය.
පරිසරය ආරක්ෂා කිරීම සඳහා කාබනික ගොවිතැන, වැසි ජලය රැස් කිරීම සහ පළිබෝධනාශක-නිදහස් වගාව දිරිමත් කිරීම සිදුවුණි. භෝග වෙනස් කිරීම, නියඟයට ඔරොත්තු දෙන භෝග සහ පාංශු සංරක්ෂණය පිළිබඳව ගොවීන් දැනුවත් කෙරුණි. නිදසුනක් ලෙස ගිරාඳුරුකෝට්ටේ ප්‍රජා ගුවන්විදුලිය නියඟ තත්වයන්ට මුහුණ දීම පිළිබඳව ගොවීන්ට උපදෙස් ලබාදුනි. - ප්ලාස්ටික් අපද්‍රව්‍ය කළමනාකරණය සහ දූෂණ පාලනය.
ශ්‍රී ලංකාව නගර සහ වෙරළබඩ ප්‍රදේශවල ප්ලාස්ටික් දූෂණයට එරෙහිව සටන් කරයි. ප්‍රජා ගුවන් විදුලි මධ්‍යස්ථාන නැවත භාවිතා කළ හැකි විකල්ප දිරිමත් කරමින් ප්ලාස්ටික් විරෝධී ව්‍යාපාර පවත්වයි. ප්‍රාදේශීයව පරිසරය පිරිසිදු කිරීමේ ව්‍යාපාර ප්‍රවර්ධනය කළ අතර නිසි ලෙසින් අපද්‍රව්‍ය බැහැර කිරීම පිළිබඳව ශ්‍රාවකයින් දැනුවත් කෙරිණි. - වනජීවී සංරක්ෂණය සහ මානව-වනජීවී ගැටුම.
ශ්‍රී ලංකාවේ අලි ඇතුන්, දිවියන් සහ සමුද්‍ර ජෛව විවිධත්වය ආරක්ෂා කිරීම ප්‍රධාන අභියෝගයකි. ප්‍රජා ගුවන් විදුලිය වනජීවී ආරක්ෂණ නීති, සදාචාරාත්මක සංචාරක ව්‍යාපාරය සහ සතුන් සමඟ සහජීවනයෙන් සිටීම පිළිබඳව දැනුවත් කළේය. උදාහරණයක් ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල මිනිස්-අලි ගැටුම් අවම කිරීම පිළිබඳ වැඩසටහන් නිෂ්පාදනය කෙරිණි.
තවමත් ප්‍රජා ගුවන්විදුලිය යනු ග්‍රාමීය ජනතාවගේ සහභාගිත්වයෙන් යුතුව ඔවුන් ආමන්ත්‍රණය කළ හැකි, බලපෑම් සහගත සන්නිවේදන එළඹුමකි. පරිසර දූෂණය අවම කිරීම හා ආරක්ෂණය වැනි තීරණාත්මක ගැටලු‍වකට සහභාගිත්ව විසඳුම් නිර්දේශ කිරීමේ හැකියාව ප්‍රජා ගුවන්විදුලියට ඇත. එම නිසා මෙය ඉතා ප්‍රබල සන්නිවේදන මෙවලමක් ලෙස භාවිතා කිරීමේ විභවතාව අද්‍යතනයේ පවා සැලකිල්ලට ගත යුතු වේ.